ВОВЕД
Податоците кои се релевантен индикатор како на централно така и на глобално ниво, зборуваат дека стапката на невработеност во 2020 година се зголемила на рекордни 6.5%, односно вкупно 220,3 милиони лица останаа без работа. За споредба, во 2019 година глобалната стапка на невработеност изнесувачла 5,4%, а бројот на лицата без работа изнесувал 187,4 милиони, односно само за една година бројот на невработени лица, на глобално ниво, порасна за речиси 33 милиони.
Меѓу економистите постои согласност дека растечката невработеност има третман на непосакувана состојба во економијата и укажува на ситуација во која постои неефикасно и нерационално алоцирање на ресурсите. Во вакви околности, во земјата се создава производ којшто не ги достигнува производните потенцијали на економијата. Примарна негативна последица од невработеноста е намалувањето на доходот на невработените и опаѓањето на нивниот животен стандард. Иако во многу земји во светот постојат програми за поддршка на невработените лица, сепак помошта ретко го достигнува нивото на доход што лицата би го оствариле доколку би биле вработени.
Степенот за долгата и континуирана невработеност придонесува и за:
- еродирање на вештините на лицата;
- демотивирање на работната сила;
- скептицизам кон вложувањето на образование и
- континуирана надградба на знаењето, но и други неповолни последици.
Освен ваквите директни негативни ефекти од економската природа, постојат студии и анализи кои потврдуваат дека невработеноста штетно се одразува и врз физичкото и менталното здравје на лицата кои немаат работа.
Но, негативните последици од невработеноста не застануваат овде. Невработеноста создава и дополнителни трошоци за национални економии. Најголемиот трошок е пропуштениот производ (аутпут), што би можел да се создаде во земјата доколку невработените лица биле ангажирани во продуктивни активности. Од аспект на јавните финансии, порастот на невработеноста врши притисок за зголемување на јавните расходи, истовремено намалувајќи ги јавните приходи.
Од причина што не остваруваат доход, невработените лица плаќаат помал износ директни даноци споредено со вработените. Од таму произлегува дека освен директните даноци, се намалува и износот на платени индиректни трошоци заради помалата потрошувачка на лицата без работа во однос на вработените. истовремено на расходната страна, постои зголемен притисок за финансирање на социјалната помош и програмите за поддршка на невработените коишто би обезбедиле нивно побрзо и полесно враќање на пазарот на трудот. Освен државата, штетни последици во форма на „трошоци“ од невработеноста може да се јават и кај препријатијата, односно бизнис секторот. Така, со цел да се обезбеди финансирање на зголемените јавни расходи за поддршка на невработените лица, државите можат да посегнат кон зголемување на даночните стапки со кои се оданочуваат компаниите. Ваквите политики, од друга страна, го ограничуваат или го намалуваат профитот на компаниите и влијаат демотивирачки за вработување на нови работници. Општествените трошоци од невработеноста, пак, оставаат негативни последици врз општеството во целина.
Сето ова води кон заклучок дека високата невработеност особено е штетна економска појава којашто негативно се одразува врз економскиот живот, како врз индивидуалците, така и врз економијата и општеството во целина. Меѓутоа, не сите облици и форми на невработеност подеднакво се проблематични. Во продолжение ќе се задржиме на младинската невработеност коишто освен краткорочните трошоци за: индивидуата, економијата и општеството, можат да создадат и трајни „лузни“ врз економскиот живот во пазарните економии. Истражувањето кое е дел од проектот „Зајакнување и вмрежување на НЕЕТ млади“ како основна цел е да придонесе кон намалување на невработеноста на НЕЕТ групата на млади кои живеат во Битола и во руралните средини во околината, детектирање причини за стапката на невработеност и иницирање на нови политики кои ќе придонесат во намалување на процентот на невработеност.
Како специфичната цел кон која ќе придонесе проектот е намалување на невработеноста на НЕЕТ групата на млади кои живеат во Битола и во оддалечените села во општина Битола преку истражување на причините на невработеност, подигнување на јасната свест за младинската невработеност, обучување на НЕЕТ млади лица со цел да станат покомпететни на пазарот на трудот, и вмрежување со компании од регионот кои нудат работа. Ваквата акција има за цел да придонесе кон намалување на младинската невработеност во Општина Битола преку истражување, обуки и настани за вмрежување на бизнис заедницата со млади од НЕЕТ групата. Исто така проектот сака да ги зголеми капацитетите на НВО секторот за промовирање на методи и обуки за полесно вработување како и преквалификација на младите. Преку планираните активности ќе придонесеме кон поткревање на свеста кон другите засегнати страни за важноста од обука и вработување на млади од НЕЕТ групата.
Во рамките на проектот ќе се спроведе курс каде ќе бидат обучени над 20 млади лица кои живеат во Битола и во оддалечените села на Битола. Тренинг курсот опфаќа вештини за вработување како што се меки вештини, креирање на кватитетни CV, регистрација и бенефити на Линкедин, вештини потребни за спроведување на успешно интервју за работа, бесплатни онлајн ресурси за учење и усовршување.
1. ПОИМ ЗА МЛАДИНСКА НЕВРАБОТЕНОСТ
Според Меѓународната организација на трудот, младинската невработеност е дефинирана како состојба кога младите лица се без работа, но и активно бараат вработување и се достапни да почнат со работа, доколку ја најдат. Состојбата на невработеноста на младите се претставува во две форми:
- како дел од вкупното население или
- како дел од активното население, односно работна сила.
Освен овие негативни последици од невработеноста, што се прикажани предходно, невработеноста во младоста се смета дека остава долгорочни „лузни“ на подоцнежниот живот на индивидуата – ограничување на шансите за остварување висока наемнина, пониски шанси за вработување, но и ограничување на останатите животни прилики. Постојат повеќе причини со коишто може да се објаснат овие последици. Прво, невработеноста во младоста може да биде интерпретирана од потенцијалните работодаваци како негативен сигнал. Ова значи дека работодавачот може да ја протолкува информацијата на погрешен начин, односно да претпостави дека причина за невработеноста може да биде:
- ниската продуктивност на работникот;
- слабата работна дисциплина;
- ограничените знаења или вештини, и сл.
Ваквиот приказ на компетенциите на потенцијалните баратели на работа може да ги одврати работодавачите од идејата да ги вработат овие лица или, пак, да ги ангажираат на пониски работни позиции, што доведува до загрозување на нивната идна материјална благосостојба. Второ, младинската невработеност може негативно да се одрази врз стекнувањето и развојот на работни вештини кај младите лица, што, пак, може да ја ограничи продуктивноста и можностите за остварување на иден доход на индивидуата. Дополнително, отсуството на одредени вештини или квалификации честопати може да се смета за индикатор за невработеноста. Освен за развој на работни вештини, вработувањето на почеток од кариерата позитивно влијае и врз развојот на не когнитивните вештини кај младите, како што се; самодисциплината; чувството на независност; интерперсоналните вештини; комуникативноста; подготвеноста за адаптирање; упорноста; самодовербата, и др. Немањето работа во млади години ги лишува поединците од развојот и на овие, особено важни, вештини, што, пак, може да доведе до негативни последици врз менталното здравје на индивидуата.
2. ОПШТЕСТВЕНО ВКЛУЧУВАЊЕ НА МЛАДИТЕ ВО РЕПУБЛИКА СЕВЕРНА МАКЕДОНИЈА
Младинските политики во основа се интегрирани политики насочени кон младите, вклученост на младите и кои произлегуваат од потребите на младите луѓе во општеството. Целта на овие политики е подобрување на животните и општествените услови на младите, преку нивна директна вклученост при креирањето политики и мерки кои ги засегаат нив и нивниот живот. Во однос на политиките за регулирање на одливот на млади, нивното учеството во креирање на ваквите политики е мошне важно. Преку донесувањето одлуки и градењето на јавни политики, особено на политики кои ќе ги сменат и подобруваат нивните стандарди и околности за поразвиен начин на живот, младите чувствуваат припадност кон општеството во кои живеат и стануваат политички свесни. Незаинтересираноста, невклучувањето на младите од страна на надлежните власти, ги прави младите да не се чувствуваат како припадници на своето општество и заедница, и во тој момент кога тие го немаат чувството на припадност бараат средина каде ќе бидат прифатени и ценети, што предизвикува да се иселат од земјата. Преку младинската работа младите можат да се професионализираат и да влијаат на идентификување на проблемите кои ги мачат, но и активно да работат на изнаоѓање решенија за истите. Младинската работа не претставува само краткотрајна активност, тука континуирано работење и градење на политики од страна на младите: од лоцирање на проблемот, осмислување потенцијални решенија, формално учество при донесувањето на одлуките, а некогаш и спроведување на тие политики. Младинското учество, или младинска вклученост подразбира различни форми на активности кои младите ги преземаат како: волонтерска работа (волонтерството се спомнува како приоритет во областа на социјален стандард во Стратегијата за млади на општина Кичево 2017-2022, и како приоритет во Стратегијата за млади на општина Куманово 2014-2019) учество во форми на неформално образование, врсничка едукација, учествување во работилници за донесување на одлуки и слично. Особено е важно да се спомене дека на 20.03.2018 година, била одржана првата Владина седница целосно посветена на младинските политики, 76 со цел Владата да ја истакне својата заложба за градење на овозможувачки услови за младите во земјата. Како елемент на младинско учество и младински активизам претставува и волонтерската работа. Волонтерската работа е предвидена како приоритет во областа на социјален стандард во Стратегијата за млади на општина Кичево 2017-2022 и исто така е регулирана и со Законот за волонтерство. „Според наодите на Глобалниот индекс за младински развој (поддржан од Комонвелтот) за 2016 година Македонија, во споредба со другите категории, има најслаб резултат во категоријата за граѓанско учество, кој изнесува 0,495 од 1 како највисока оценка и со тоа го зазема 92 место во светот.” Преку волонтирањето се стекнуваат искуства и вештини што подоцна можат да се применат на работното место. Освен тоа, подготвеноста на младите за преземање на покомплексни задачи на работното место, со користење на вештините стекнати на овој начин, ќе придонесат кон стекнување на доверба од страна на работодавачот и со тоа зголемување на конкурентноста на младите на работното место. Вештините што се стекнуваат преку волонтирање вклучуваат: самодоверба, комуникациски вештини, одговорност, тимска работа и иновативност во работата, што всуѓност претставува јакнење на меките вештини кои се потребни за процесот на вработување. Според индексот, 26,5% од младите имаат волонтирано, а 76,1% не волонтирале никогаш. Како причини за волонтирање на младите се се стекнување на знаења, искуство и вештини (71%), стекнување пријателства и контакти (51%), лично задоволство (35%), предуслов за вработување (20%). Младите го гледаат волонтирањето (главно во граѓански организации) како начин на стекнување меки-вештини, од кои некои се клучот за идно вработување. Волонтерството треба да се гледа како позитивна активност, бидејќи преку волонтерство младите ќе бидат дел од различни граѓански организации, младински организации или општини и така директно ќе влијаат и ќе помогнат не само на надминување на проблеми или недостатоци туку ќе го користат нивното слободно време на квалитетен начин. Од досегашните истражувања може да се констатира дека тие укажуваат на тоа дека треба да се работи на областа на волонтерството, особено од страна на локалните власти, преку промовирање на волонтерството во нивните општински стратегии. Еден од најважните елементи во младинското учество е младите да бидат политички свесни за одлуките што треба да ги донесат, но и да имаат механизам како да влијаат на процедурите.
3. ВКЛУЧУВАЊЕ НА МЛАДИТЕ НА ЛОКАЛНО НИВО И ВЛИЈАНИЕ НА МЛАДИНСКИТЕ СОВЕТИ
Оваа препорака исто така е дадена и во документот за јавна политика од проектот „Поддршка на демократијата во мултиетничка Македонија – Младински активизам за невработеност мултикултурна демократија”. Според документот, каде се истражувани состојбите во 4 општини во Македонија, (Центар, Струмица, Тетово и Битола) каде се посочува дека „главниот проблем е недостигот на обучен кадар што ќе работи професионално со младите”, односно во рамките на локалната самоуправа не постојат одделенија за работа со млади. Исто така постои ситуација каде што членството на советите на млади не ја знае својата улога и не презема иницијатива за поттикнување и за решавање на прашањата на младите, туку единствено постои како институционална структура. Ваквата ситуација предизвикува недоверба кај младите и сомнеж во работата на советите на млади за кои постојат сомневања дека се формирани за задоволување на потребите на политичките партии и дека своите активности ги креираат во согласност со партијата која ја претставуваат и во која членуваат. Многу често овие совети на млади предизвикуваат и недоверба и кај самите совети на општините од кои се создадени. Членовите немаат доволен капацитет да лобираат кај самите локални власти и да се застапуваат за младинските политики и ова резултира со многу мали буџети што општините ги одвојуваат за младите, а посебно за работата на локалните младински совети.
Друг аспект на локалните младински совети е и тоа што овие совети постојат само проформа, и не поседуваат опремен простор каде што младите би ги спроведувале своите активности. Исто така, треба да се спомне и тоа дека и самите општини имаат дефицит на кадар кој ќе работи на младински политики или младинско вклучување. Дел од јавната администрација има недоволно познавање на усогласеноста на европската со националната легислатива и нивната примена во областа на младински политики, или пак, на младински политики работат вработени од одделението за локален економски развој (ЛЕР), што не претставува соодветно решение. Некои од општините сметаат дека за недоволната вклученост во локалниот развој, имаат вина и самите млади. Поконкретно, претставници од скопска општина посочија дека еден од проблемите е незаинтересираноста на младите: „Политиките за млади беа проектирани да бидат успешни, но зависи од заинтересираноста на младите колку сакаат своите идеи да ги реализираат, и да учествуваат во работата на општината. Општината има донесено и Локална младинска стратегија, и младите треба да постапуваат согласно таа стратегија, меѓутоа не покажаа заинтересираност од нивна страна. Оваа стратегија е донесена во 2015 година”.
4. ПРИЧИНИ ЗА МЛАДИНСКА НЕВРАБОТЕНОСТ
Македонското население старее, а процентот на младите луѓе се намалува. Ако во 2002 година младите сочинувале 23,8 отсто од вкупното население, сега имаме 17,8 отсто млади од вкупниот број на граѓани. „Односно, 150.000 млади помалку имаме во 2022 година, што укажува на сериозна демографска промена”. Ваквите флуктации ни покажуваат на итна потреба од редизајн на политиките посебно на оние кои се однесуваат на младите, како основна општествена движечка сила. Повеќе од јасно е дека развојот на секоја држава се поврзува со младите, бидејќи токму младоста е моторот на секоја економија, а најдобар пример за тоа се Кина и Индија, брзорастечки светски економии што постојано инвестираат во младите луѓе, кои подоцна сиот капацитет го вложуваат за развој на сопствената држава. Како најважните причини за младинската невработеност се издвојуваат следните: Лоша структура на квалификации (голем број на млади луѓе кои се неквалификувани или полуквалификувани); Недоследност помеѓу потребите на пазарот на труд со образовниот систем; Строгата потреба на работодавачите за вработување на луѓе со претходно работно искуство; Порастот на таканаречената сива економија, во која луѓето се дефакто вработени, но сеуште во државната евиденција се водат како невработени за да имаат право на здравствено осигурување; Како последица на ова, постојат докази за младинска обесхрабреност која се појавува во форма на иселување во странство, социјална исклученост, маргинализација или преземање на нелегални активности. Бројот на неактивни млади (оние кои не бараат активно вработување) е исто така во пораст.
5. АНАЛИЗА НА ПОДАТОЦИТЕ ОД СПРОВЕДЕНАТА АНКЕТА ЗА МЛАДИНСКА НЕВРАБОТЕНОСТ ВО ОПШТИНА БИТОЛА
Во рамки на истражувањето на тема “Главни причини за младинска невработеност во Битола” целна група врз кои беше спроведено истражувањето со дистрибуција на анкетниот прашалник, беа лица на возраст од 18-30 години во општина Битола и вклученост на руралните средини кои спаѓаат во НЕЕТ групата. Прашалникот беше конципиран согласно Методологија на истражување и беше структуриран од 15 прашања кои суштински ќе дадат одговор на причините и моменталната состојба за невработеност во општината. Опфатени беа 104 испитаници и во процесот на дистрибуција на прашалникот, и се водеше грижа за степенот на родова еднаквост. Од испитаниците 53,8% беа од машки пол додека 46,2% беа од женски пол. Возрасната целна група која ја има опфатено оваа анкета се од 18 до 30 години и се опфатени сите возрасти со минимум 4 лица од секоја година. Од приказот може да се види дека возрасната структура е со мешовит состав. Највисок е процентот на испитаници на возраст од 25 години и тоа 12,5%.
Некои од испитаниците во руралните средини сметаат дека се спречени поради тоа што досега немале никакво работно искуство, ди дека ваквата мала оддалеченост сепак претставува пречка за целосно да може да се откријат можностите за надоградување и наоѓање на работа. Други потенцираа дека за да се работи квалитетна работа, требаат одредени насоки, а дел од нив истакнаа дека нема доволно работни места во Битола. За други е проблем превозот што немаат обезбеден превоз од работното место до дома. Други одговори на ова прашање гласеа дека недоволно информираност е причина за пречка во развојот и успехот, работната политика која кај нас владее, недоволно фирми за вработување, луѓето кои се претпоставени за избор на вработени и тоа дека немаме поволни услови за младите во нашата држава. На претпоследното прашање ги прашавме во која област би биле тие заинтересирани за да започнат некаков курс или обука за да ги надградат нивните вештини. Овде добивме интересни и динамични одговори од различни области и интереси кај младите. Со оглед на развојот на технологијата во денешно време, поголемиот дел би биле заинтересирани за започнување на курс за програмирање, “ІТ” секторот, веб девелопмент, маркетинг, софтвер тестинг, веб девелопмент менаџмент и слично. Други покажаа интереси во правниот сектор како што се човекови права, социјални дејности, администрација, човечки ресурси, економија. Исто така некои учесници покажаа интерес за курс по дизајн за внатрешен ентериер, други се заинтересирани за претприемништво, некои сакаат да започнат со учење на нов јазик, продавач/ка. Дел од учесниците кои ја пополнаа анкетата би работаат со друго, доколку им се допадни работното место и колегите знаат добро да комуницираат со другите вработени. Имајќи ги во предвид последните светски трендови за моделот на работа, последното прашање од оваа анкета беше каков вид на работа сакаат младите, во канцеларија, онлајн или хибридна работа. Заинтересирани за работа во канцеларија се заинтересирани 38.5%, односно 40 лица преферираат работа во канцеларија. 43.3% би работеле хибридно, односно 45 лица би сакале хибридна работа каде ќе имаат одредена флексибилност, додека пак само 16.3%, односно 17 лица само онлајн работа.